Struktura i funkcje władzy sądowniczej w Polsce

Władza sądownicza sprawowana jest przez wymiar sprawiedliwości. Sądy, które muszą być niezawisłe oraz niezależne rozstrzygają spory prawne. W tym celu powołuje się: sądy powszechne (orzekają w sprawach cywilnych i karnych) oraz sądy szczególne (np. wojskowy, pracy). Nie ma możliwości wywierania nacisku na sędziów, w czasie orzekania.

Podział sądownictwa w Polsce

Podstawową funkcją organów sądownictwa jest zapewnienie ochrony prawnej, dzięki obowiązującym przepisom prawa. Sądy powszechne są częścią systemu sądownictwa. Rozstrzygają sprawy niezastrzeżonych dla innych sądów.

Do sądów powszechnych należą sądy:

• rejonowe,
• okręgowe,
• apelacyjne.

Sądy powszechne rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, pracy i ubezpieczeń społecznych, a także rodzinnego i opiekuńczego. Sędziowie sądów powszechnych są powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. "Sądami kierują prezesi powoływani przez ministra sprawiedliwości oraz w zakresie finansowym i gospodarczym Dyrektorzy Sądów Apelacyjnych i Okręgowych oraz Dyrektorzy Sądów Rejonowych - powoływani przez ministra sprawiedliwości. Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie dwuinstancyjności"

Sądy powszechne to sądy, które sprawują wymiar sprawiedliwości w sprawach nienależących do właściwości sądów administracyjnych, wojskowych i Sądu Najwyższego. Mówi o tym por. art. 177 Konstytucji. Tak więc większość spraw, w których bierze udział obywatel, odbywa się właśnie przed sądami powszechnymi.

Sądy rejonowe

Sąd rejonowy jest co do zasady sądem pierwszej instancji, sąd okręgowy może być sądem zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji, natomiast sąd apelacyjny to co do zasady sąd drugiej instancji. Postępowanie sądowe jest oparte na zasadzie instancyjności. Sądy rejonowe tworzą najniższą instancję. Obejmują jedną lub kilka gmin. Jako sądy I - rozpatrują większość sądowych spraw. Są podzielone są na następujące wydziały:

• cywilny,
• karny,
• rodzinny,
• nieletnich (sąd rodzinny),
• pracy (sąd pracy).

Sądy okręgowe

Do kompetencji sądów okręgowych należy rozpatrywanie apelacji od orzeczeń sądów rejonowych. Sądy te są tworzone dla obszaru działania przynajmniej dwóch sądów rejonowych. W skład tych sądów wchodzą następujące wydziały:

• cywilny,
• karny,
• penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych,
• pracy,
• ubezpieczeń społecznych.

Sądy apelacyjne

Sąd apelacyjny to sąd odwoławczy, tworzony z obszaru działania co najmniej dwóch sądów okręgowych. W skład tych sądów wchodzą następujące wydziały:

• cywilny,
• karny,
• pracy,
• ubezpieczeń społecznych.

Sąd Najwyższy

Sąd Najwyższy orzeka w składzie 3 sędziów. Organami Sądu Najwyższego są:

• Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,
• Prezes Sądu Najwyższego,
• Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego,
• zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego,
• Kolegium Sądu Najwyższego.

Do pełnienia urzędu sędziego Sądu Najwyższego może być wyznaczona osoba, wyróżniająca się dużym poziomem wiedzy z zakresu prawa. Sędziowie Sądu Najwyższego na rozprawach używają togi i biretu, natomiast sędzia przewodniczący także łańcucha sędziowskiego z wizerunkiem orła.

Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny jest sądem konstytucyjnym, organem władzy sądowniczej. Został on utworzony w 1982, natomiast działalność orzeczniczą rozpoczął w 1986. Zadaniem TK jest sądowa kontrola konstytucyjności prawa, czyli kontrolowanie zgodności norm prawnych niższego rzędu z normami prawnymi wyższego rzędu, przede wszystkim z Konstytucją i niektórymi umowami międzynarodowymi. Ma on swoją siedzibę w Warszawie przy al. Jana Chrystiana Szucha 12a. Trybunał Konstytucyjny jest samodzielnym organem konstytucyjnym państwa, posiadającym pozycję niezależną od władzy politycznej, natomiast jego organami są Prezes oraz Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK. Trybunał składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm, muszą oni wyróżniać się wiedzą prawniczą. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Zakres działania Trybunału określa Konstytucja.

Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy:

• orzekanie w sprawach zgodności ustaw z Konstytucją;
• orzekanie w sprawach zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;
• orzekanie w sprawach zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
• rozpatrywanie skarg konstytucyjnych;
• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa;
• orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych;
• rozstrzyganie o przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek Marszałka Sejmu (tylko w wypadku niemożności zawiadomienia przez prezydenta Rzeczypospolitej Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu) i powierzanie Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków prezydenta Rzeczypospolitej;
• rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sądy (art. 193 Konstytucji).

Skutkiem orzeczenia Trybunału o niezgodności celów lub działalności partii politycznej jest wykreślenie jej przez sąd z ewidencji partii politycznych, a tym samym zakaz prowadzenia przez nią działalności publicznej. Trybunał co do zasady nie dokonuje kontroli konstytucyjności prawa między aktami tej samej rangi. Jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi.

Trybunał Stanu

Trybunał Stanu jest konstytucyjnym organem władzy sądowniczej w Polsce. Jego główne zadanie polega na egzekwowaniu odpowiedzialności najwyższych organów za naruszenie Konstytucji lub ustawy w zakresie swojego urzędowania. Przed Trybunałem Stanu mogą zostać postawieni jedynie przedstawiciele najwyższych władz państwowych, wymienieni w art. 198 Konstytucji. Są to:

• Prezydent RP - za naruszenie Konstytucji lub ustawy, ale też za przestępstwa pospolite i skarbowe, przy czym odpowiedzialność ta ma charakter wyłączny (prezydent może być karany tylko przez Trybunał Stanu);
• Marszałek Sejmu i Marszałek Senatu wykonujący obowiązki Prezydenta RP - za naruszenie Konstytucji lub ustawy;
• Prezes Rady Ministrów i członkowie Rady Ministrów - za naruszenie Konstytucji lub ustawy oraz za przestępstwa związane z pełnioną przez nich funkcją;
• prezes NBP - za naruszenie Konstytucji lub ustawy;
• prezes NIK - za naruszenie Konstytucji lub ustawy;
• członkowie KRRiT - za naruszenie Konstytucji lub ustawy;
• kierownicy ministerstw - za naruszenie Konstytucji lub ustawy;
• Naczelny dowódca sił zbrojnych - za naruszenie Konstytucji lub ustawy;
• posłowie i senatorowie - za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, która polega na osiąganiu korzyści majątkowych ze Skarbu Państwa oraz za naruszenie zakazu nabywania majątku ze Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego.

O postawieniu przed Trybunałem Stanu decydują Zgromadzenie Narodowe, Sejm lub Senat. Trybunał Stanu ma prawo stosować kary:

• utraty czynnego i biernego prawa wyborczego;
• utraty wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych;
• zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych;
• pozbawienia mandatu poselskiego;
• utraty zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu oraz za przestępstwa i przestępstwa skarbowe - kary przewidziane w ustawach.

Skład Trybunału Stanu określa art. 199 Konstytucji. Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, którym jest z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, 2 zastępców przewodniczącego i 16 członków wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas kadencji Sejmu.