System prawny. Zupełność prawa, luki w prawie

System prawny jest pewną całością złożoną z powiązanych ze sobą, uporządkowanych według pewnych zasad elementów i mającą określoną strukturę. Pojęcie to obejmuje systemy prawa poszczególnych państw, gałęzi prawa i źródeł prawa. Pojęciem szerszym od systemu prawnego jest porządek prawny, obejmujący również ogół aktów stosowania prawa, oraz układ organów i instytucji związanych z obiegiem prawnym.

Podział systemów

Systemy można podzielić ze względu na różne kryteria:

Ze względu na genezę rozróżniamy systemy naturalne i sztuczne.

Systemy naturalne powstają bez ingerencji człowieka, siłami natury, np. układ planetarny, żywy organizm, ekosystemy leśne;
Systemy sztuczne są dziełem człowieka. Powstają z góry przyjętego planu, dla osiągnięcia zamierzonych celów. Przy tworzeniu wykorzystywane są elementy o przyrodniczym pochodzeniu, a siły przyrody przyczyniają się do nadania dynamiki, np. wszelkiego rodzaju urządzenia techniczne.

Ze względu na cechy elementów składających się na dany system i więzi, które elementy te łączą ze sobą w całość rozróżniamy systemy realne i nominalne.

Systemy realne składają się z realnie (materialnie) istniejących obiektów, np. zegarek, samochód, las;
Systemy nominalne (pojęciowe) składają się z tworów kulturowych - wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych.

Kolejnym podziałem systemów jest system statyczny i dynamiczny.

System statyczny jest niezmienny w czasie, a którego elementy mogą wynikać jedne z drugich zgodnie z regułami logiki;
System dynamiczny to taki, w którym zmiana jednej części wpływa na pozostałe. Największy dynamiczny system fizyczny to Wszechświat.

Powyższe systemy mogą się krzyżować. Istnieją m.in. systemy naturalne, a zarazem realne, sztuczne i nominalne.

System prawa składa się z kilku cech. Jedną z nich jest zupełność, czyli brak luk. Oznacza to, że normy składające się na system prawny powinny regulować wszystkie i jednocześnie tylko te kwestie, które uznaje się za prawnie istotne.

Zupełność systemu prawnego

Można rozpatrywać w tezach znaczeniach:

Zupełność obowiązywania systemu prawa, czyli zupełność walidacyjna
System prawa jest zupełny w znaczeniu obowiązywania norm prawnych, gdy o dowolnej normie można powiedzieć, czy należy do danego systemu czy nie należy. Pojęcie zupełności w tym znaczeniu jest synonimem zamkniętości systemu prawa. Jest zamknięty, gdy normy należące do systemy różnią się od norm, które do niego nie należą.

Zupełność proceduralna, czyli decyzyjna
System jest zupełny, jeśli każda wniesiona sprawa do organu stosującego prawo będzie rozstrzygnięta merytorycznie. Sąd musi rozstrzygnąć sprawę, gdy przy wnoszeniu spełniono wymaganie formalne. Oznacza to, że sąd nie może się uchylić od rozstrzygnięcia sprawy powołując się na niejasności prawa, czyli brak precyzyjnej regulacji w danej kwestii.

Zupełność materialna, czyli treściowa, kwalifikacyjna lub merytoryczna
System jest zupełny, jeżeli o każdym zachowaniu możemy orzec jaka jest jego kwalifikacja prawna. System nie jest zupełny, gdy istnieje chociaż jedno zachowanie, do którego nie jesteśmy w stanie stwierdzić jaka jest jego kwalifikacja prawna, czyli sposób ujęcia danego zachowania w dyspozycji normy prawnej. Zachowanie to może być zakazane, nakazane lub dozwolone.

Poza kwestiami uregulowanymi istnieją inne kwestie, które z jakichś względów nie zostały prawnie uregulowane, a powinny. Ustawodawca pozostawił je poza zasięgiem regulacji, pomimo, że tego zrobić nie powinien. Prawidłowo dokonywane oceny w sprawie tego czy ustawodawca pozostawił dany stan rzeczy poza zakresem regulacji działając świadomie czy nie, powinny opierać się na dwóch przesłankach:

znajomości prawa pozytywnego;
znajomości preferencji aksjologicznych i zamierzonych celów ustawodawcy, wyrażonych w innych aktach prawnych lub rekonstruowanych przez doktrynę.

Luki w prawie

Jeżeli na podstawie tych przesłanek stosujący prawo dojdzie do wniosku, że racjonalnie działający ustawodawca pozostawił dany stan rzeczy poza zakresem regulacji prawnej jest nieprawdopodobne, wówczas stwierdza on istnienie luki w prawie, czyli brak przepisów prawnych normujących określoną sytuację, potrzebnych dla rozstrzygnięcia jakiegoś zagadnienia prawnego.

Luka w prawie może w szczególności wystąpić, gdy:

ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew wyraźnej zapowiedzi;
pomimo zakończenia procesu legislacyjnego nadal nie można ustalić norm regulujących określoną kwestię.

W języku prawniczym mówi się o kilku rodzajach luk w prawie:

Luka intra legem polega na mało precyzyjnych sformułowaniach języka prawnego. Powstaje gdy regulacja jest za mało konkretna.
Luka techniczna występuje, gdy norma prawna reguluje daną sytuację, ale nie reguluje elementu bez którego rozstrzygnięcia nie można dokonać.
Swoista luka w prawie dotyczy sytuacji, gdy nie ma aktów wykonawczych do ustawy, które powinny być wydane. Jest to luka rzeczywista i nie da się jej wypełnić.

Luka konstrukcyjna (strukturalna)

Jest wynikiem wadliwego procesu legislacyjnego. Mówi się o niej, gdy w systemie prawnym przewidziana jest określona czynność konwencjonalna. Polega na tym, że normy prawne o wyższej mocy prawnej są unieruchamiane, czyli nie mogą funkcjonować przez brak norm o niższej mocy prawnej. Luka ta występuje, gdy przepisy nie zawierają norm niezbędnych do rekonstrukcji danej instytucji prawnej, instytucja taka nie może przez to funkcjonować lub funkcjonuje ułomnie. Luka nie jest możliwa do usunięcia za pomocą analogii. Może ją wypełnić tylko prawotwórcza działalność organów stanowiących prawo.

Luka aksjologiczna

Jest zwana także ocenną, wartościującą lub luką de lege ferenda (czyli według postulowanego prawa, w odniesieniu do ustawy, która powinna zostać uchwalona). Ma ona miejsce, gdy w systemie prawnym jest brak regulacji, które mogłyby przy przyjęciu określonego wartościowania kwalifikować prawnie stan faktyczny, który w rzeczywistości zaistniał lub może zaistnieć. Luka ta polega na odmienności pomiędzy wartościami aktualnego systemu a wartościowaniem podzielonym przez kogoś kierującego się innym wzorcem zachowań. Występuje także, gdy jest brak przepisów, które nadawałyby tej instytucji kształt pożądany z punktu widzenia wartości jakie powinny cechować system prawny. Luka aksjologiczna obejmuje zakresem dwa typy:

Luka extra legem
Ma miejsce, gdy brakuje normy prawnej bezpośredniej, która nakładałaby prawa i obowiązki, dana sytuacja jest ważna z punktu widzenia prawa. Jednak dochodzi do skutków negatywnych, czyli brak uprawnień i obowiązków w związku z brakiem normy bezpośredniej. Powinny być zastąpione skutkami pozytywnymi wynikającymi z norm bezpośrednich.

Luka contra legem
Polega na tym, że obowiązuje norma prawna bezpośrednia określająca skutki pozytywne, jednak skutki te są niewłaściwe w ocenie stosującego prawo. Konstruuje się normę prawną, która orzeka inne skutki pozytywne lub stwierdza skutki negatywne.

Luka logiczna

Powstaje, gdy w świetle norm systemu prawa określone postępowanie jest nakazane, a jednocześnie zakazane, zwłaszcza gdy sprzeczność norm nie może być usunięte ze względu na brak odpowiedniej reguły kolizyjnej. Luka ta nie jest luką w systemie norm prawnych, lecz luką w systemie reguł kolizyjnych umożliwiających usunięcie zachodzącej kolizji norm.

W przypadku stwierdzenia luki w obowiązującym prawie należy ją uzupełnić. Jeśli nie zrobi tego ustawodawca, rozstrzygnięcia następują na podstawie tzw. analogii. Przesłanką stosowania analogii jest zasada, że zbliżone pod względem treści stosunki społeczne powinny być traktowane przez prawo w sposób analogiczny. Wypełnianie luk prawnych przez analogię nie jest wykładnią prawa, ani stosowaniem prawa. Jest swoistym rozwijaniem materiału normatywnego przez organy stosujące prawo.

Istota analogii tkwi we wnioskowaniu opartym na podobieństwie. Rozumowanie wskazuje, jakie reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie jakiejś normy prawnej należy uznać za wiążące w sytuacji obowiązywania w nim innych norm.

Można rozróżnić analogię intra legem i extra legem. W intra legem wnioskowanie nie wychodzi poza bezpośredni zakres regulacji prawnej, a w extra legem przekracza zakres regulacji prawnej.

Analogia pozwala na objęcie danym przepisem prawa większej liczby przedmiotów, niżby to wynikało z jego językowego znaczenia, stanowiąc wyjście poza interpretację słowną przepisów prawa.