Systemy diagnostyczne zaburzeń psychicznych: ICD-10 i DSM-5 ujmują osobowość unikającą. Przy czym w ICD-10 oficjalna nazwa brzmi osobowość lękliwa (unikająca) i jest kodowana pod nr F60. 6. Natomiast DSM-5 ujmuje problem jako unikowe zaburzenie osobowości.
Kryteriami diagnostycznymi dla zaburzenia unikającego są:
Stały wzorzec zachowań i reakcji emocjonalnych związany ze społecznym wycofaniem się poczuciem niedostosowania i nadwrażliwością na negatywną ocenę rozpoczynający się zwykle u młodych dorosłych i występujący w różnych warunkach, charakteryzujący się co najmniej czterema z poniższych:
- Unikanie działalności zawodowej, która wymaga częstych kontaktów z innymi ludźmi, spowodowane obawami przed krytyką, dezaprobatą lub odrzuceniem.
- Niechęć do wchodzenia w relacje z innymi ludźmi bez całkowitej pewności, że będzie się lubianym.
- Powściągliwość we wchodzeniu w bliskie związki, spowodowana obawą przed byciem zawstydzonym lub wyśmianym.
- Pochłonięcie obawą o bycie skrytykowanym lub odrzuconym w sytuacjach społecznych.
- Powstrzymywanie się przed wchodzeniem w nowe relacje z innymi ludźmi z powodu poczucia niedopasowania.
- Postrzeganie siebie jako nieudolnego społecznie, nieatrakcyjnego, gorszego od innych.
- Silna niechęć do podejmowania ryzyka lub angażowania się w jakiekolwiek nowe działania, ponieważ ich rezultaty mogą okazać się zawstydzające.
Kryteria z ICD-10 dodają jeszcze do powyższych kryteriów: uporczywe i wszechogarniające uczucie napięcia i niepokoju. Warte odnotowania jest, że autorzy klasyfikacji ICD-10 akcentują silną komponentę lęku w tym zaburzeniu, stawiając na pierwszym miejscu w oficjalnej nazwie przymiotnik lękliwa, a dopiero po nim unikająca (w nawiasie).
Charakterystyczna dla osobowości lękliwej jest skrajnie niska odporność na krytykę. Nawet delikatną ocenę krytyczną bądź negatywną przeżywają jako ciężki uraz. Obawiają się tego, że zwrócenie na siebie uwagi innych ludzi spowoduje potępienie lub odrzucenie. W związku z tym są nieśmiałe, ciche i zahamowane, starają się być "niezauważalne". Spodziewając, że inni ocenią ich wypowiedzi jako "błędne", bez względu na ich treść, wolą milczeć. Silnie przeżywają nawet ledwie zauważalne sygnały sugerujące ironię lub ośmieszenie.
Osoby z unikowym zaburzeniem osobowości często czujnie obserwują ruchy i ekspresję innych ludzi, z którymi się kontaktują. Unikowe zachowania mogą niekorzystnie wpływać na funkcjonowanie zawodowe, ponieważ starają się unikać takich sytuacji społecznych, które mogą mieć kluczowe znaczenie dla podstawowych wymagań związanych z pracą i rozwojem zawodowym.
Razem z unikowym zaburzeniem osobowości często występują zaburzenia depresyjne, zaburzenia dwubiegunowe i lękowe. Unikowe zaburzenie osobowości często rozpoznaje się razem z zależnym zaburzeniem osobowości, ponieważ osoby z unikowym zaburzeniem osobowości stają się silnie przywiązane do i zależne od tych kilku osób, z którymi pozostają w przyjaznych układach. Do objawów diagnostycznych zależnego zaburzenia osobowości zalicza się m. in.: trudność w podejmowaniu codziennych decyzji bez nieustannego sięgania po rady i wsparcie ze strony innych; nadmierne starania mające na celu uzyskanie wsparcia psychicznego ze strony innych, prowadzące do dobrowolnego robienia rzeczy nieprzyjemnych czy nierealistyczne pochłonięcie obawami przed byciem pozbawionym opieki i konieczność zajęcia się samym sobą.
Na temat rozpowszechnienia osobowości lękliwej w Polsce nie ma danych. Natomiast dane amerykańskie z lat 2001-2002 wskazują na rozpowszechnienie unikowego zaburzenia osobowości na poziomie około 2, 4% populacji dorosłych Amerykanów. Schorzenie w równym stopniu dotyka kobiety i mężczyzn.
W wielu opracowaniach dotyczących osobowości unikającej szczególny akcent kładzie na sposób uzewnętrzniania się objawów. Powiedziano, że osobowość unikająca to osobowość lękowa, i jest ona niezwykle podatna właśnie na zaburzenia lękowe. U tych osób szczególnie często rozwijają się społeczne zaburzenia lękowe, przede wszystkim w postaci fobii społecznej. Fobia społeczna polega na nadmiernym występowaniu lęku, który towarzyszy sytuacjom, w których inni ludzie mogą uważnie obserwować osobę nią dotkniętą, np. podczas przemawiania lub występowania przed publicznością. Osoby dotknięte fobią społeczną mają problem także nie tylko z jedzeniem i piciem w miejscu publicznym, ale nawet pisaniem w obecności innych osób.
Wśród innych typów zaburzeń lękowych dotykających ludzi z osobowością unikającą są jeszcze uogólnione zaburzenia lękowe (generalized anxiety disorde - GAD), charakteryzują się one trudnym do opanowania nadmiernym martwieniem się różnymi sprawami, np. stanem zdrowia, problemami rodzinnymi, pieniędzmi, szkołą, pracą - co prowadzi do dolegliwości fizycznych i psychicznych: napięcia mięśni, nerwowości, męczliwości, drażliwości, stałej koncentracji i bezsenności.
U osób lękliwych często występuje również zespół obsesyjno-kompulsyjny (OCD), zwany kiedyś nerwicą natręctw. Zaburzenie to charakteryzuje się w przypadku osób z osobowością unikającą występowaniem natręctw w postaci natrętnych myśli, tzw. obsesji i kompulsji, natrętne myśli u tej grupy osób zwykle koncentrują się na obawie przed porzuceniem przez bliską osobę albo jej śmiercią i zostaniu samymi na świecie. Obok natręctw w zespole obsesyjno-kompulsyjnym występują też kompulsje, są to czynności natrętne, np. sprawdzanie wielokrotne, czy zakręciło się na pewno gaz, czy zamknęło drzwi od mieszkania, polegają też np. na obsesyjnym myciu rąk w obawie przed zarażeniem się jakąś chorobą. Jeżeli rytuałów obsesji i kompulsji się nie dopełni, pojawia się lęk.
Psychologowie o orientacji poznawczej dokonując funkcjonalnej interpretacji współwystępowania z osobowością unikającą opisanych powyżej zaburzeń lękowych, doszli do wniosku, że służą one odwróceniu uwagi od ciągłego roztrząsania własnych niedoskonałości. Zaabsorbowanie obsesjami i kompulsjami może przeciwdziałać poczuciu wyobcowania i depersonalizacji. Dla szczególnie wycofanych osób unikających owe myśli i zachowania są czymś konkretnym, rzeczywistym w ich życiu. Zakłócenie uwagi niewątpliwie odgrywa tutaj rolę, aczkolwiek wyjaśnienie, dlaczego obsesyjna myśl czy kompulsja przyjmuje taką, a nie inną formę jest nadal przedmiotem dociekań.
W wielu zaburzeniach osobowości stwierdza się objawy somatyczne w rodzaju tych, które ICD-10 określa jako zaburzenia występujące pod postacią somatyczną. Zaburzenia te charakteryzują się obecnością objawów somatycznych niedających się wyjaśnić stanem fizycznym czy chorobą, mechanizm ten nazywamy somatyzacją, w psychologii ten mechanizm znany jest jako ucieczka w chorobę. Dolegliwości fizyczne są wywoływane procesami emocjonalnymi. Podobnie się dzieje u osób z osobowością lękliwą osoby te skarżą się na dolegliwości różnych układów, np. bóle głowy, zaburzenia przewodu pokarmowego, duszności i kłucia w okolicach serca i inne bóle psychogenne. Wszystkie te objawy wywoływane są napięciem nerwowym stale towarzyszącym tym osobą. W skrajnych przypadkach izolacja społeczna może doprowadzić do tego, że koncentracja na własnym organizmie przeradza się w dziwaczne urojenia.
Cechy unikowe osobowości występują u wielu osób, każdy z nas ma np. tremę przed wystąpieniem przed większym audytorium, zwłaszcza po raz pierwszy w życiu. O zaburzeniu osobowości unikowym można myśleć tylko wtedy, gdy takie cechu są niezmienne i utrwalone, zakłócają przystosowanie oraz powodują znaczące upośledzenie funkcjonowania lub subiektywny stres.
Źródla:
- Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy i wskazówki diagnostyczne, Wyd. Vesialius, IPiN, Kraków-Warszawa 2000.
- Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5 American Psychiatric Association, red. wydania polskiego P. Gałecki i in., Wyd. Edra Urban&Partner, Wrocław 2018.
- T. Millon i in., Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, tłum. J. Kotlicka i in. Wyd. Instytut Psychologii Zdrowia, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 2005.
- J. Morrison, DSM-5 bez tajemnic. Praktyczny przewodnik dla klinicystów, tłum. R. Andruszko. Wyd. UJ Kraków 2016.
- Psychiatria, red. A. Bilikiewicz i in., Wyd. Urban&Partner, t. 2:Psychiatria kliniczna, Wrocław 2002.
Komentarze