Obrona cywilna - zadania, formacje

Obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy, urządzeń użytku publicznego, dóbr kultury oraz ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny, a także współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych, zagrożeń środowiska naturalnego, jak i usuwanie ich ewentualnych skutków.

Z powyższych, ogólnych celów obrony cywilnej wynikają liczne zadania szczegółowe, które są niezwykle zróżnicowane, a ich realizacja ma miejsce tak w czasie pokoju, jak i w okresie wojny.

Zadania obrony cywilnej

Stan wojny oznacza możliwość rozpoczęcia działań zbrojnych przez strony konfliktu, co jest równoznaczne z pojawieniem się różnego rodzaju niebezpieczeństw niesionych przez działania militarne. Zagrożenie ludności cywilnej, dóbr kultury czy też środowiska naturalnego stwarza wiele problemów, których rozwiązanie należy do całego społeczeństwa, przy czym istotna rola przypada tutaj obronie cywilnej. Ponosi ona odpowiedzialność za realizację zadań obejmujących w okresie wojny takie aspekty, jak:

• organizowanie ewakuacji ludności oraz zaciemnianie i wygaszanie oświetlenia;
• organizowanie i prowadzenie akcji ratunkowych oraz udzielanie poszkodowanym pomocy medycznej;
• organizowanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia dla poszkodowanej ludności;
• zaopatrywanie ludności w sprzęt i środki ochrony indywidualnej;
• likwidowanie skażeń i zakażeń;
• udzielanie pomocy innym służbom w przywracaniu porządku w miejscach dotkniętych klęskami;
• pomaganie w budowie i odbudowie awaryjnych ujęć wody pitnej;
• pomaganie w ratowaniu dóbr niezbędnych do przetrwania;
• udzielanie doraźnej pomocy w grzebaniu zmarłych.

Obrona cywilna w okresie wojny zadania realizuje poprzez swoje formacje pod kierownictwem terenowych jej szefów. Jednakże ze względu na swój humanitarny charakter spełnia ona ważne role także w czasie pokoju, co jest związane z zagrożeniem wystąpienia chociażby klęsk żywiołowych.

W czasie pokoju znaczna część działań obrony cywilnej mimo wszystko bierze pod uwagę możliwość wystąpienia konfliktu zbrojnego, co przejawia się w opracowywaniu planów działania, organizowania, przygotowywania i podejmowania szeregu przedsięwzięć, mających za cel ustalenie pewnego toku czynności w razie konfliktu zbrojnego. Pozostałe zadania obrony cywilnej obejmują:

• planowanie przedsięwzięć w zakresie ochrony przed skutkami różnego rodzaju kryzysów (tzw. plany reagowania kryzysowego);
• organizowanie wykrywania zagrożeń i stwarzanie warunków ostrzegania i alarmowania ludności;
• przygotowanie budowli ochronnych (schronów i ukryć) dla ludności oraz utrzymanie ich w gotowości do użycia;
• gromadzenie i przechowywanie środków indywidualnej ochrony dla formacji obrony cywilnej i ludności;
• wyposażenie formacji obrony cywilnej w sprzęt ratowniczy, przyrządy i aparaturę do wykrywania różnego rodzaju zagrożeń;
• systematyczne szkolenie kadr kierowniczych administracji rządowej i samorządowej, formacji obrony cywilnej, żołnierzy sił zbrojnych oraz pozostałej ludności w ramach powszechnej samoobrony;
• współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwania ich skutków z innymi instytucjami.

Do podstawowych zadań obrony należy niewątpliwie wykrywanie zagrożeń i alarmowanie o nich ludności, bowiem zaskoczenie i strach mogą spowodować czasem o wiele większe spustoszenie, niż sama broń czy też kataklizm. Z tego względu szczególnie ważne jest odpowiednio wczesne podanie sygnału alarmowego i uprzedzenie o grożącym niebezpieczeństwie. W celu ostrzegania i alarmowania ludności stworzono umowną strukturę określającą rodzaje alarmów oraz treść komunikatów ostrzegawczych, które zostały zawarte w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie obrony cywilnej. Przekaz informacji o zagrożeniach, komunikatów ostrzegawczych i sygnałów alarmowych leży w gestii właściwych terenowo szefów obrony cywilnej oraz kierowników zakładów pracy. Odbywa się on za pomocą środków alarmowych, dzielących się na podstawowe i zastępcze, jak np. syreny ręczne, dzwony, gongi itp., które są ustalane przez właściwego terenowo szefa obrony cywilnej.

Formacje obrony cywilnej

Wykonywaniem czynności związanych z uzyskiwaniem informacji, przekazywaniem i wykrywaniem zagrożeń, opracowaniem danych oraz ostrzeganiem i alarmowaniem zajmują się formacje obrony cywilnej powołane przez właściwych terenowo szefów, wykonujące zadania pod ich kierownictwem. Ponadto zadania te realizowane są przez zakłady pracy oraz jednostki organizacyjne, których statutowa działalność przewiduje wykonywanie takich czynności w zakresie ustalonym przez właściwych terenowo szefów obrony.

Powyższe jednostki wspólnie stanowią system ostrzegania, wykrywania zagrożeń i alarmowania ludności, tzw. system wykrywania i alarmowania. Mają one obowiązek przekazywania informacji o stwierdzonym zagrożeniu właściwym organom obrony cywilnej lub określonym przez nie jednostkom organizacyjnym, a także ogłaszania komunikatów ostrzegawczych i sygnałów alarmowych dla zagrożonej ludności.

W celu gromadzenia informacji o zagrożeniach oraz ostrzegania i alarmowania tworzy się specjalne jednostki organizacyjne, które przekazują zebrane i przetworzone informacje szefowi Obrony Cywilnej. Jednostki te wchodzą również w skład systemu wykrywania i alarmowania ludności.

Kolejnym, bardzo ważnym zadaniem obrony cywilnej, jest ewakuacja ludności z rejonów uznanych za szczególnie niebezpieczne, mająca na celu zminimalizowanie strat spowodowanych zagrożeniami tak w okresie wojny, jak i w czasie pokoju. Polega ona na przemieszczaniu ludności z rejonów uznanych za szczególnie zagrożone do tych mniej niebezpiecznych lub względnie bezpiecznych. Plany ewakuacyjne przygotowuje się w czasie pokoju, a realizuje podczas wojny lub w razie konieczności, jak np. powódź.

Obowiązek organizowania i kierowania ewakuacją spoczywa na właściwych terenowo szefach obrony cywilnej, ponoszących pełną odpowiedzialność za jej przebieg. Ewakuacja ludności prowadzona jest zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami Szefa Obrony Cywilnej Kraju, zaś jej przeprowadzaniem zajmują się oddziały i pododdziały OC.

Właściwy terenowo organ zarządzając ewakuację ludności ustala siły i środki niezbędne do jej przeprowadzenia, rejony nią objęte oraz trasy i docelowe miejsca przemieszczania ludności. Należy przy tym pamiętać, aby nie znajdowały one zbyt blisko wielkich ośrodków przemysłowych, komunikacyjnych, różnych obiektów wojskowych czy innych miejsc potencjalnych zagrożeń, ani też do strefy nadgranicznej. Organ zarządzający ewakuację ustala ponadto sposób zapewnienia poszkodowanej ludności doraźnej pomocy medycznej oraz zakwaterowania i niezbędnego zaopatrzenia.

Organem zarządzającym ewakuację jest zarząd gminy bądź powiatu. Zarządzenie, mające postać aktu prawa miejscowego, podlega zatwierdzeniu na najbliższej sesji powiatu bądź gminy i traci moc w razie odmowy jego akceptacji bądź nie przedstawienia go do zatwierdzenia na najbliższej sesji.

Ludności, która nie została ewakuowana, obrona cywilna stwarza warunki do przetrwania w sytuacji zagrożenia, budując w tym celu budowle ochronne w postaci schronów lub ukryć. Różnią się one między sobą stopniem odporności na burzące działanie broni jądrowej i konwencjonalnej oraz zdolnością osłonową wobec innych czynników oddziaływania broni masowego rażenia. Zarówno schrony, jak i ukrycia przygotowuje się w podpiwniczeniach budynków lub innych budowli, a także jako obiekty wolno stojące w miejscach nie narażonych na zagruzowanie.

Ze względu na skomplikowaną konstrukcję oraz stosunkowo długi czas budowy schrony przygotowuje się jeszcze w okresie pokoju. Zajmują się tym wyspecjalizowane biura projektowe i przedsiębiorstwa budowlane mające świadectwo bezpieczeństwa przemysłowego. Ukrycia natomiast przygotowuje się częściowo w czasie pokoju, nie zakładając wówczas specjalistycznych instalacji i wyposażenia, doprowadza natomiast do gotowości technicznej w okresie zagrożenia.

Budowle ochronne przygotowuje się w celu zapewnienia zbiorowej ochrony ludności przed środkami rażenia, skażeniami promieniotwórczymi i chemicznymi, w tym toksycznymi środkami przemysłowymi. W przypadku pewności, iż wszyscy znaleźli schronienie, pozostałe wolne budowle wykorzystuje się na ukrycie w nich i zabezpieczenie przed zniszczeniem ruchomych dóbr kultury, szczególnie ważnej dokumentacji, cennej aparatury oraz zapasów żywności i leków.

Jednym z głównych zadań humanitarnych obrony cywilnej są działania ratunkowe na rzecz ludności, będące konsekwencją konieczności niesienia pomocy w sytuacjach zagrażających życiu i mieniu. Akcje ratunkowe organizuje się i prowadzi w celu pomocy poszkodowanym w wyniku działań zbrojnych, klęsk żywiołowych i innych podobnych zdarzeń, w tym zagrożeń środowiska. W akcjach ratunkowych organizowanych przez terenowych szefów obrony cywilnej mogą uczestniczyć formacje ratownicze podporządkowane innym służbom.

Wymiernym efektem przeobrażeń w zakresie edukacji obronnej powinno być przygotowanie społeczeństwa do racjonalnych zachowań w obliczu zagrożeń cywilizacyjnych i militarnych oraz aktywne uczestniczenie w różnorodnych przedsięwzięciach obronnych, realizowanych przez organy administracji państwowej, samorządu terytorialnego i organizacje społeczne. Przygotowanie społeczeństwa w ramach edukacji obronnej odbywa się między innymi w ramach nauczania przedmiotu przysposobienia obronnego, ale obejmuje również różnego rodzaju szkolenia, m. in. kadr kierowniczych czy pracowników aparatu administracyjnego.

Obrona cywilna a samoobrona

Szkolenie ludności w zakresie powszechnej samoobrony, należące do zadań obrony cywilnej, ma na celu przygotowanie do samoobrony przed środkami masowego rażenia oraz innymi działaniami nieprzyjaciela. Podlegają mu w szczególności, oprócz wspomnianych wcześniej kadr kierowniczych, formacje obrony cywilnej. Szkolenie osób wchodzących w ich skład polega na odbywaniu w jednostkach organizacyjnych, w okresie trzech lat, zajęć organizowanych w czasie wolnym od pracy oraz przeszkoleniu na obozie przez okres do trzydziestu dni. Łączny czas nie może przekraczać tutaj sześćdziesięciu dni w roku, w tym dwudziestu ustawowo wolnych od pracy.

Szkolenie ludności w zakresie powszechnej samoobrony ma z kolei charakter obowiązkowego udziału w zajęciach podstawowych lub ćwiczeniach praktycznych. Zajęcia podstawowe mają na celu teoretyczne przygotowanie ludności do wykonywania zadań samoobrony, praktyczne natomiast polegają na wykorzystaniu przedsięwzięć mających na celu nabycie umiejętności ochrony własnego zdrowia i życia, gospodarstwa domowego oraz udzielania pomocy poszkodowanym.

Zadaniem obrony cywilnej jest także zachowanie dziedzictwa kulturalnego ludzkości, będącego często dorobkiem wielu pokoleń. Zabezpieczeniu podlegają w tym wypadku ruchome i nieruchome dobra kultury posiadające wartość historyczną, naukową lub artystyczną; urządzenia użyteczności publicznej niezbędne do funkcjonowania państwa oraz dokumentacja szczególnie ważna ze względu na interes państwa.

Ochronę dóbr kultury, urządzeń użyteczności publicznej i ważnej dokumentacji organizuje się w czasie pokoju, a realizuje podczas wojny i klęsk żywiołowych. Ochrona tych dóbr uwzględniania jest w różnego rodzaju planach, szczególnie w planie reagowania kryzysowego ustalonym przez organy obrony cywilnej gminy, powiatu i województwa.

Zabezpieczenie dóbr kultury i dokumentacji polega na umieszczeniu ich w budowlach ochronnych, stosowaniu niezbędnej ilości opakowań lub też ewakuacji tych dóbr w rejony i miejsca określone stosownymi planami. W przypadku nieruchomych dóbr kultury i urządzeń użyteczności publicznej wykonuje się prace ewidencyjno-dokumentacyjne, a w razie istnienia takiej możliwości demontaż i ewakuację najbardziej cennych elementów.

Likwidacja skażeń i zakażeń należy do obowiązków właściwych terenowo szefów obrony cywilnej oraz kierowników zakładów pracy. Obejmuje ona prowadzenie zabiegów sanitarnych ludności, odkażanie, dezaktywację i dezynsekcję terenu, obiektów, odzieży, środków transportu, innych urządzeń i materiałów oraz zwierząt gospodarskich, a także unieszkodliwienie pozostałości po tych zabiegach.

W czasie pokoju przygotowywane są środki chemiczne oraz stacjonarne i polowe urządzenia do neutralizacji skażeń i zakażeń. Urządzenia stacjonarne to głównie obiekty użyteczności publicznej, działalności usługowej lub gospodarczej, ujęte w planach świadczeń rzeczowych, natomiast na polowe wykorzystuje się dostępne na miejscu maszyny, urządzenia i materiały. Właściciele lub użytkownicy tych obiektów zobowiązani są do ich wcześniejszego przygotowania i udostępnienia w ramach świadczeń na rzecz obrony, formacje obrony cywilnej z kolei mają obowiązek dbać o sprzęt i utrzymywać go w stałej gotowości. Podczas likwidacji skażeń i zakażeń obowiązują pewne normy techniczne i technologiczne, ustalone przez właściwych ministrów.

Do zadań obrony cywilnej należy również wygaszanie i zaciemnianie oświetlenia, mające na celu utrudnienie w porze nocnej lokalizacji skupisk ludności cywilnej i obiektów technicznych, a tym samym wykonania ataku. Obowiązek zaciemniania, nałożony przez właściwych terenowo szefów obrony cywilnej w razie przewidywanego ataku z powietrza wojsk nieprzyjaciela, należy do użytkowników oświetlenia. Od decyzji tej przysługuje co prawda prawo odwołania do wojewody w terminie 14 dni od dnia doręczenia, ale nie wstrzymuje to jej wykonania. Zarządzenie o zaciemnieniu podlega akceptacji na sesji rady gminy bądź powiatu, tracąc swą moc w razie odmowy zatwierdzenia aktu. Ogłaszane jest ono poprzez rozplakatowanie bądź publiczne rozpowszechnienie na terenie obowiązywania.

Jednym z ważniejszych zadań obrony cywilnej jest planowanie, pod pojęciem którego rozumiemy zbiór czynności danego podmiotu, których efektem jest przygotowanie odpowiednich propozycji i powzięcie optymalnych decyzji dotyczących określonych działań.

Działalność planistyczną i prace organizacyjne w zakresie obrony cywilnej wykonują wszystkie organy, jednostki organizacyjne, instytucje i podmioty gospodarcze, na których ciąży obowiązek przygotowania i realizacji zadań obrony cywilnej. Jej efektem są tzw. plany obrony cywilnej i plany reagowania kryzysowego, tworzone w celu zapewnienia skoordynowanego i efektywnego reagowania władz rządowych i samorządowych na różnego typu sytuacje kryzysowe, jak np. powódź.

Wyraźnie widać, że zadania obrony cywilnej nie ograniczają się wyłącznie do współuczestnictwa w akcjach ratunkowych prowadzonych przez inne służby w razie wystąpienia klęsk żywiołowych czy też stanu wojny. Oprócz tego wykonuje ona zadania związane z wykrywaniem zagrożeń, ostrzeganiem i alarmowaniem ludności, sił ratowniczych oraz organów odpowiedzialnych za ich zwalczanie, jak i dokonuje analizy i oceny stanu zagrożenia, prognozując możliwe skutki wystąpienia niebezpieczeństw.