Postrzeganie i opisywanie społeczeństwa wiąże się przede wszystkim z poznaniem jego struktur, a w konsekwencji celów, jakie ono spełnia. Warto przy tym zwrócić uwagę na fakt, iż człowiek właściwie w każdym przypadku żyje w pewnym otoczeniu społecznym, a przynajmniej ma to miejsce w pewnym początkowym czasie życia. Z tej przyczyny - oraz z powodu pewnych innych elementów - podkreśla się niekiedy, że człowiek jest z natury istotą społeczną, co oznacza, iż zawsze korzystniejsze dla niego jest, aby funkcjonował on w pewnej wspólnocie.
Po raz pierwszy tego rodzaju twierdzenie zostało użyte przez Arystotelesa, który pisał: "człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie". Wyciąga się często z tegoż zdania wniosek, iż istota ludzka rzeczywiście jest w pewnym sensie naturalnie przystosowana do funkcjonowania w obrębie jakiejś wspólnoty. Zresztą wspomniane słowa nie są jedynymi odnoszącymi się do problematyki funkcjonowania społeczeństwa, a ponadto w tym zakresie Arystoteles nie jest osamotnionym przypadkiem w filozofii starożytnej, odnoszącym się do tegoż zagadnienia.
Starożytni filozofowie powołują się na istnienie szeregu aspektów, które implikują powinność życia człowieka w społeczeństwie, aczkolwiek rozwój psychologii społecznej przypada przede wszystkim na XIX w. Należy przy tym podkreślić, że nie tylko czynniki społeczne wpływają na postrzeganie człowieka jako istotny społecznej, ponieważ istnieje również szereg bodźców ekonomicznych, wskazujących na istnienie takiego powiązania. Opisał je w dużej mierze XIX-wieczny ekonomista i filozof Adam Smith. Wskazał on na fakt, iż społeczny aspekt życia ludzkiego istotny jest również jeśli chodzi o rozwój gospodarczy - to właśnie kontakty międzyludzkie i możliwość wymieniania dóbr (handlu) stymuluje dodatni wzrost gospodarczy. Do zaistnienia rozwoju konieczny jest podział pracy, czyli wykonywanie przez poszczególne jednostki innych zawodów. W tym zakresie istotna jest możliwość zaistnienia wymiany - dzięki temu jednostka może w pełni skupić się na swoim "zawodzie" i nie musi przejmować się zaspokajaniem podstawowych potrzeb, jak zdobywanie pożywienia czy schronienia. Może ona chociażby wymienić wytwarzane przez sobie dobra na pożywienie. Dzięki podziałowi pracy i wymianie każdy człowiek może zająć się osobnym segmentem gospodarki, co w konsekwencji prowadzi do rozwoju.
Interakcje międzyludzkie i elementy struktury społecznej
Relacje gospodarcze między poszczególnymi jednostkami mają w pewnym sensie charakter pierwotny, ponieważ wynikają z konieczności zaspokajania podstawowych potrzeb, które w XIX w. przedstawił i szczegółowo opisał A. Maslov. Zapotrzebowanie na żywność wiąże się niejako z koniecznością zawarcia podstawowych relacji między poszczególnymi jednostkami albo niewielkimi grupami jednostek (rodzinami, rodami). Relacje te z czasem prowadzą do powstawania pewnych schematów, które mogą doprowadzić do sformowania się wspólnoty. Istnienie społeczeństwa jest zatem w pewnym sensie sumą aktywności poszczególnych jednostek, które przejawiają się początkowo jako zachowania (czynności podstawowe, jak poruszanie się w przestrzeni) oraz działania (czynności, które wiążą się z jakimś sensem i celem). Biorąc pod uwagę fakt, że jednostki zarówno zachowują się, jak i działają obok siebie i w relacji ze sobą dochodzi często do zjawiska, które określa się mianem interakcji. To właśnie interakcja sprawia, iż grupa ludzi będąca początkowo jedynie zbiorem jednostek stanie się faktycznie społeczeństwem.
Człowiek z natury posiada zatem pewną aktywność, która w przestrzeni międzyludzkiej spotyka się z aktywnością innych osób i w ten sposób dochodzi do pewnych interakcji. Poza zachowaniami istnieją również działania poszczególnych jednostek, czyli postępowanie bardziej złożone niż zachowanie, które posiadają pewien sens i znaczenie. Działania społeczne (czyli takie, które powodują interakcję) tworzą pewną wewnętrzną dynamikę społeczeństwa i nie są jedynie istotne w celu jego wykreowania, ale również nieustannie na społeczeństwo wpływają. Niektóre z nich mogą z czasem zostać znormalizowane i nawet być chronione przez pewne prawo (zwyczajowe lub spisane). Warto przy tym nadmienić, że same zachowania nie zawsze muszą formować społeczeństwo, chociaż z drugiej strony niekiedy istnieją pewne sankcje zarówno dla takich podstawowych czynności jak mowa czy poruszanie się. Działania społeczne wiążą się zatem również ze sferą kultury i symboliki - tak na przykład Mazurek Dąbrowskiego czy katolicki"znak pokoju" mają charakter działań społecznych. Działania tego rodzaju składają się zatem na pewną całość zwaną kulturą.
Proste interakcje, mające miejsce między niewielką ilością jednostek, przekształcają się z czasem w interakcje bardziej złożone, w wyniku czego dochodzi do kształtowania się pewnych grup zwanych społeczeństwami. Należy przy tym zaznaczyć, że wewnętrzna dynamika społeczeństwa sprawia, że podobne interakcje powodują powstanie pewnych podgrup w obrębie danej społeczności. Wspólnoty tego rodzaju bardzo często powstają w określonej przestrzeni. Często nie chodzi tu o fizyczną odległość od miejsc zamieszkania poszczególnych członków grupy, ale chodzi tu raczej o przestrzeń wykonywania danych czynności, jak praca zawodowa, zabawa itp. Aby zatem faktycznie do ukształtowania całego społeczeństwa, jak również mniejszych podgrup ukształtowania się doszło musi wystąpić jeszcze szereg innych czynników, jak wspólne interesy czy wspólne normy zachowań, a ponadto bardzo często grupa ludzi musi znajdować się na określonym niewielkim obszarze o stosunkowo niewielkiej odległości między poszczególnymi jednostkami.
Interakcje społeczne nie są jednak elementem docelowym, który w pełni kształtuje społeczeństwo - dopiero z czasem interakcje prowadzą do ukształtowania się pewnych stosunków społecznych. Powszechne źródła wiedzy - jak internetowa Encyklopedia PWN - określają wspomniane zjawisko jako "względnie trwałe oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, które własne zachowanie uzależniają, świadomie lub nieświadomie, od aktualnego lub spodziewanego zachowania innych uczestników interakcji". Mówiąc prościej stosunki społeczne są to pewne interakcje między jednostkami, które podlegają oddziaływaniu pewnych stałym, akceptowanym przez wszystkich regułom (normom). Literatura przedmiotu wskazuje na fakt, iż regularne interakcje między jednostkami z czasem stają się interakcjami regulowanymi - tak właśnie literatura przedmiotu określa zjawisko stosunków społecznych.
Działania poszczególnych jednostek często są wzajemnie do siebie podobne - poszczególne osoby wykonują te same zawody lub wybierają podobny sposób spędzania czasu wolnego. Dzięki temu dochodzi do uformowania się pewnego środowiska społecznego; środowiska osób, które posiadają pewne podobne działania społeczne. Niekiedy powstaje wówczas poczucie wspólnoty oparte na podobieństwie:
- ról,
- funkcji,
- sytuacji życiowej,
- wykonywanego zawodu.
W taki sposób formułują się grupy społeczne, czyli pewne podgrupy w ramach całego społeczeństwa, które spajają nie tylko podobne funkcje, ale również poczucie solidarności ze względu na wspomniane podobieństwa. Literatura przedmiotu określa podobne organizmy mianem organizacji. Wytwarzają one pewne własne zasady funkcjonowania, które mimo wszystko muszą pozostawać w zgodności z normami obowiązującymi w całym społeczeństwie. Warto przy tym podkreślić, że w tym wypadku chodzi o szerokie rozumienie organizacji, gdzie wliczać się w nie będą również pewne wspólnoty religijne czy subkultury.
Ostatnim elementem ukształtowania społeczeństwa są tzw. struktury społeczne, które właściwie nie dotyczą już samych jednostek, ale jedynie wymiaru społecznego, czyli samej przestrzeni kontaktów międzyludzkich. Struktura społeczna wiąże się z wyższymi formami zorganizowania, ponieważ dotyczy tego, w jaki sposób dane wspólnoty są uporządkowane pod względem administracyjnym (scentralizowane, zdecentralizowane, liniowe itd). Dotyczy to przede wszystkim państwa, ale również innych podgrup istniejących w ramach państwa. Niektóre struktury społeczne posiadają cechy tradycji, np. sposób uporządkowania państwa w przypadku niektórych wspólnot wynika wprost z elementów kulturowych.
Podsumowując warto odnieść się do zagadnienia, które zostanie szerzej omówione poniżej, czyli kultury polskiego ziemiaństwa. Należy podkreślić, że grupy społeczne oraz spajające je elementy kulturowe nie wymuszają istnienia pewnej zorganizowanej administracji w danej grupie. Członkiem grupy społecznej nie zawsze trzeba się stać poprzez wykonanie jakichś czynności, ale często niektóre podobieństwa poszczególnych jednostek mogą prowadzić do zakwalifikowanie jej do danej grupy. Ziemiaństwo nie było grupą zorganizowaną, a mimo to stanowi pewną oddzielną kategorię - również z punktu widzenia kulturowego. Zresztą nie jest to jedyny przykład. Obecnie doskonałym potwierdzeniem powyższego może być młodzież. Do młodzieży zaliczają się jednostki, które charakteryzują się określonym wiekiem - pozostałe elementy, jak sprzeciw wobec zastanego systemu czy radykalizm to jedynie elementy dodatkowe. Wciąż jednak o przynależności do grona młodzieży świadczy przede wszystkim wiek.
Komentarze